DOKUZ Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dr. Öğretim Üyesi Halil İbrahim Alpaslan, İzmir’in erken periyot harita ve planlarını incelediği sırada, Alsancak’ta derenin geçtiğini keşfettiğini söyledi. Yaptığı araştırmalarda, derinin etrafındaki boya imalathaneleri nedeniyle isminin Boyacı Deresi olduğunu belirlediğini tabir eden Dr. Alpaslan, “İlk izlerini 17’nci yüzyılda gördüğümüz Boyacı Deresi, kentin gelişmesi sonrasında birinci evvel yer altına alınıyor daha sonra 19’uncu yüzyılda kayboluyor. Günümüzde fiziki olarak yine ortaya çıkartılması mümkün değil. Lakin çeşitli uygulamalarla kentte yaşayanların hafızasında yer edilebilir” dedi.
Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ) Mimarlık Fakültesi Mimarlık Kısmı Mimarlık Tarihi Anabilim Kısmı Dr. Öğretim Üyesi Halil İbrahim Alpaslan, İzmir’in erken devir harita ve planlarını incelediğinde, Alsancak’ın ortasından geçen bir derenin olduğunu fark etti. Günümüzde İzmir’in kıymetli yerleşim yeri olan Alsancak’ta eski periyotlarda bir dere geçmesi ilgisini çeken Dr. Halil İbrahim Alpaslan, yaptığı araştırmada, eski harita ve planlarda kelam konusu derenin Boyacı Deresi olarak gösterildiğini öğrendi. Boyacı Deresi’nin tarihini araştıran Dr. Alpaslan, bulduğu bütün dataları bir ortaya getirdi. Boyacı Deresi’nin kentin altında unutulan bir su yolu olduğunu belirten Dr. Alpaslan, “Mimarlık tarihçisi olduğum için, mesleğim gereği İzmir’in erken devirlerdeki harita ve planlarını aşinayım. Çeşitli çalışmalar vasıtasıyla bu dokümanlara başvuruyorum. Bu süreçte Alsancak’a İzmir’in bugün ağır olarak yerleşilmiş bir alanında evvelden bir dere olması ilgilimi çekti. İsmini etrafındaki boya imalathanelerinden alan Boyacı Deresi’nin izlerine İzmir’in gezginlerin güzergahlarına dahil olduğu 17’nci yüzyıldan başlayarak rastlamak mümkündür. Bugünkü Alsancak’ı düşündüğümüzde doğal bir derenin olabileceğini ihtimal vermiyoruz. Alsancak’ın ortasından dere aktığını hayal etmek bugün bile çok zor” dedi.
AVRUPALI SEYYAHLARIN HARİTALARINDA RASTLANIYORBoyacı Deresi ile ilgili birinci bulguların 17’nci yüzyılda İzmir’e gelen Avrupalı seyyahların haritalarında rastlandığını dikkat çeken Halil İbrahim Alpaslan, “İzmir, 17’nci yüzyıldan itibaren Akdeniz’in en kıymetli limanlarından birine dönüşüyor. Hasebiyle birçok gezgin uğruyor. Onların yaptığı haritalar ve transferleri var. 17’nci yüzyıldan itibaren sık sık Boyacı Deresi’ne değinen evrakları rastlayabiliyoruz. Boyacı Deresi bugün Kemer bölgesi dediğimiz bölgeden, denize kadar uzanan 500 metrelik alandan akıyor. 17’nci yüzyıldan itibaren bu bilgiler takip edilebiliyor. O periyottaki çizimler günümüz standartlarına yakın değil, kroki formunda olduğu için çok net bilgiler edinilemiyoruz. Ancak 18 ve 19’uncu yüzyıllarda daha profesyonel beşerler çizimler yapmaya başladığından çok daha net datalara ulaşabiliyoruz. Tam olarak nereden aktığını, bugün nerelere tekabül ettiğini daha âlâ anlayabiliyoruz. Boyacı Deresi, Meles Çayı’nın kollarından biri. Bugün Kemer bölgesi dediğimiz Kervan Köprüsü’nün olduğu bölgeden Meles Çayı’ndan ayrılıyor. Daha sonra Basmane Garı’na hakikat Kapılar bölgesinden ilerliyor. Basmane Garı’nın oradan kuzeye gerçek dönerek Kültürpark’ın içine giriyor. Daha sonra ise Vasıf Çınar Bulvarı aksına gelerek buradan denize dökülüyor” diye konuştu.ÖNCE YER ALTINA ALINDI, SONRA BÜSBÜTÜN KAYBOLDUBoyacı Deresi’nin 18’inci yüzyılların sonlarından itibaren denize kavuştuğu yerden başlayarak yavaş yavaş yer altına alınmaya başlandığını aktaran Alpaslan, “Önce kuruyup yok olmasından çok yer altına alınması süreci var. 18’inci yüzyıl sonlarına yanlışsız İzmir kent merkezi çok büyüyor. Punta bölgesine kadar, yani bugünkü çağdaş liman bölgesine kadar yapılaşma yayılmaya başlıyor. Hasebiyle buralarda yapı alanı muhtaçlığı doğuyor. Bu süreçte Boyacı Deresi yer altına alınıyor, son birkaç yüz metrelik kısmı yer altından akmaya başlıyor. Tam olarak kaybolması ise 19’uncu yüzyıla denk geliyor. İzmir büyük yangını yaşadıktan sonra bilhassa Alsancak bölgesi tekrar yapılaşıyor. Tekrar yapılaşırken eski izlere riayet edilmiyor, yeni bir planlama ile yapılaşma yapılıyor. Yeni planlama yapılırken eski dokuların izleri hem Boyacı Deresi’nin aktığı güzergah, hem de yapı adalarının ve sokakların izleri günümüze taşınamıyor. Bu süreçte Boyacı Deresi büsbütün yok oluyor. Günümüzde ne yazık ki bir iz kalmıyor” dedi.’DERENİN AKTIĞI GÜZERGAH BELİRLİ BİR TONDA BOYANABİLİR’Boyacı Deresi’nin kent hafızası için kıymetli olduğunu vurgulayan Dr. Alpaslan, fiziki olarak yine ortaya çıkartılmasının mümkün olmadığını, lakin çeşitli uygulamalarla kentte yaşayanların hafızasında yer edilebilmesinin sağlanabileceğini söyledi. Boyacı Deresi’nin güzergahının belirli bir tonda boyanarak yahut çeşitli tabelalar konularak kentliye sunulabileceğini aktaran Dr. Halil İbrahim Alpaslan, şöyle konuştu:
“Kentler, tarihleriyle birlikte yaşayan organizmalardır. Kentler belleksiz yerler değildir. Bir kentin belleği, tarihi, zenginliği günümüze ne kadar aktarılabiliyorsa, insanlara o kadar varlıklı bir yaşantı sunuyor. Bu üzere dataların günümüze aktarılması çok değerli. Boyacı Deresi’ni tekrar ortaya çıkarmak mümkün değil. Lakin günümüzde çok önemli teknoloji imkanlar var. Sanal görselleştirmeler yahut cep telefonu uygulamaları üzere birçok imkan var. Boyacı Deresi ve onun üzere birçok tarihte kalan günümüze yansıyamamış birçok kentsel hafıza günümüze taşınabilir. Bunun için uygulamalar yapılabilir. Sanal imkanlar kullanılarak, görselleştirmeler kullanılabilir. Kent merkezinde gezerken 100 yıl evvel burada ne olduğunu bu tip uygulamalarla deneyimlenebiliriz. Bu bizim kentsel yaşantımızı zenginlik katar. Birebir vakitte kentte gezerken karşımıza çıkacak birtakım bilgilendirmeler de bu mevzuda faydalı olacaktır. Bunlar çeşitli tabelalar yahut yüzeylerde boyama ve işaretler olabilir. Örneğin, Meles Çayı’ndan denize kadar Boyacı Deresi’nin aktığı güzergah belirli bir tonda boyanabilir. Beşerler evvel merak eder, daha sonra beşerler bu bilgilendirme tabelalarına ulaştıklarında tarihlerine dair kıymetli bir datayla karşılaşırlar ve kentsel hayatlarına bir zenginlik katar.”
